Thay đổi tư duy làm tượng đài

Tượng đài chiến thắng Ngọc Hồi

Mới đây nữa, dân tình lại xôn xao về chuyện rò rỉ chất liệu đồng của tượng Lý Thái Tổ, mặc dù công trình này được khánh thành chưa bao ngày. Mà đâu có hết, cả tượng đài Công nhân Việt Nam ở Cung văn hóa lao động Hữu nghị Việt Xô, Bức phù điêu Mùa đông 46, tại chợ Đồng Xuân cũng bị chảy “máu xanh”. Vậy là, tượng đài nào được dựng lên đều có chuyện, không về khía cạnh chất lượng nghệ thuật tác phẩm thì cũng bị coi là yếu kém về chất liệu dựng tượng. Nhưng có lẽ nổi bật lên trong bức tranh toàn cảnh về tượng đài ở nước ta và nhất là ở các thành phố lớn là sự nghèo nàn về đề tài, hình tượng và lúng túng về chủ trương.

Những công trình tượng đài lớn khác ở Hà Nội thì có thể đếm trên đầu ngón tay như Tượng đài chiến sỹ đồi Sóc Sơn, Tượng đài Chiến thắng Ngọc Hồi ở Thanh Trì, Tượng đài Quang Trung ở gò Đống Đa. Riêng tượng đài Chiến sỹ mặc dù mang tính binh chủng phòng không chuyên ngành, nhưng xem ra có vẻ ổn hơn cả về hình tượng và vị trí đặt. Tượng Quang Trung và tượng đài Chiến thắng Ngọc Hồi lại bị thiếu hụt về không gian phô bày. ấy là chưa nói đến tượng còn có khả năng bị “thanh toán” để thay một hình tượng mới phù hợp với ý nghĩa lịch sử hơn trong quần thể khu di tích chiến thắng Ngọc Hồi được mở rộng trong tương lai. Vậy là quá ít tượng đài được xây dựng cho xứng tầm với thủ đô Hà Nội. Nhất là hướng tới kỷ niệm 1000 nămThăng Long - Hà Nội đã cận kề, nhưng các dự án về tượng đài chắc còn nhiều khó khăn. Đó là một điều thật đáng tiếc.

Trong tất cả các bản quy hoạch đô thị hiện đại và nhất là của Hà Nội đều không thấy phần quy hoạch cho tượng đài. Chính sự thiếu hụt về chủ trương này đã dẫn đến việc các nhà chuyên môn điêu khắc giỏi bó tay và không được phát huy. Họ chỉ loay hoay làm ít tượng nhỏ, hoặc tham gia làm các vườn tượng lẻ tẻ ở nơi này nơi khác. Ngay cả đến dự án làm vườn tượng ở Công viên Tuổi trẻ ngày nào cũng bị đổ vỡ, sau đó phải chuyển hết về bán cho khu du lịch Tuần Châu. Hiện nay ở Hà Nội coi như có hai vườn tượng, một đã cũ ở Công viên Bách thảo, và vườn tượng mới bày ở bên đền Ngọc Sơn. Nhưng nếu quan sát mới thấy lộn xộn và tội tình làm sao. Chẳng ai quan tâm, có tượng đổ từ bao giờ cũng chẳng người chăm sóc. Hoặc có tượng bị rạn nứt, phát thủng cũng chẳng ai đoái hoài. Tượng đài lớn đã ít, lại còn bị trùng lặp hoặc khó hiểu, hoặc bắt chước y chang nước ngoài...

Cách đây mấy tháng, tỉnh Quảng Trị đã làm lễ khánh thành tượng có TBT Lê Duẩn trong công viên cùng tên. Mới hay có rất nhiều địa phương đã chú ý tới tượng đài và không gian cho nó. Có thể ghi nhận các tượng đài đạt tới sự thành công với đúng nghĩa của nó như Lý Tự Trọng ở Hà Tĩnh, Tượng đài Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Nghệ An, Anh hùng Núp ở ngã ba Hoa Lư, Pleiku, tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ ở Điện Biên, tượng đài Mẹ dũng sỹ ở Đà Nẵng... Tuy vậy, đó vẫn chỉ là những hiện tượng đơn lẻ và ít ỏi ở một số địa phương. Riêng ở thủ đô Hà Nội và TP.HCM thì tượng đài còn quá ít và yếu kém về nghệ thuật.

Đánh giá hiện tượng này, nhà điêu khắc nổi tiếng Trần Tuy có lần cho biết rất nhiều tác giả muốn được thể hiện các ý tưởng của mình, nhưng bởi không có điều kiện. Điều quan trọng hơn là không có một không gian thực sự thích hợp để sáng tạo ra không bị bỏ quên. Vậy một không gian thích hợp ấy ở đâu ra ? Ai sẽ tạo ra chúng. Có lẽ cần phải đánh động ý thức không gian tượng đài cho các nhà kiến trúc đô thị và quan chức liên ngành. Bởi không nên chỉ chăm chăm giải phóng mặt bằng, giao cho các nhà đầu tư để xây các ngôi nhà cao chót vót sinh lợi và khô cứng.

Lẽ dĩ nhiên quan tâm tới không gian tượng đài cũng chỉ cần ưu tiên những vị trí có điều kiện tôn vinh giá trị thẩm mỹ tượng đài một cách tương thích với bố cục kiến trúc dân sinh hoặc những không gian quảng trường lịch sử. Điều này ta thấy rõ như tượng đài dựng ở Hà Nội đều bị thiếu hụt về không gian bởi lẽ các tượng đài này đều quá lớn so với vị trí hiện tại. Tượng đài Quang Trung là một điển hình về sự mất cân bằng về không gian với độ lớn của tác phẩm. Tượng đài Chiến thắng Ngọc Hồi cũng gặp sự khuất lấp về tầm nhìn và cấu trúc hình tượng. Chỉ có thể coi bức tượng lãnh tụ Lê Nin ở vườn hoa Vạn Xuân tạm gọi là thành công về mặt không gian cho tượng đài. Từ phía nào, người đi đường cũng đều có đủ tầm nhìn tới bức tượng. Bệ tượng cao và tượng vừa đủ lớn tương thích với môi trường của tác phẩm. Những sinh hoạt và hoạt động văn hóa xung quanh bức tượng tạo nên sức sống cho tượng đài và ý nghĩa lịch sử của hình tượng được tôn vinh.

Không gian tượng đài còn phải quan tâm cả tới môi sinh thực tế, tránh tình trạng tượng đài Quang Trung, quá lớn với không gian kiến trúc và môi sinh thì bị chà đạp bởi cảnh chợ búa, rác rưởi ô nhiễm. Đâu cứ phải làm tượng cho to để lấy kỷ lục, theo phong trào như hiện nay. ở nhiều nước trên thế giới, ngoài những tượng đài lịch sử lớn, còn những tượng đài dân sinh, tượng đài danh nhân đều có độ lớn tương thích với không gian cho nó. Ngay cả đường đi trên phố hay trong chợ cũng có những tượng đài gần gũi với hơi thở đời sống chung quanh. Người dân cảm nhận được sự giao lưu thân tình của tâm hồn bức tượng với ý nghĩa tượng đài này trở nên như người bạn đồng hành trên mỗi bước đi.

Các công trình dân sinh hiện đang có tốc độ phát triển đến chóng mặt. Đặc biệt các đô thị mới sẽ là các khu văn hóa của Hà Nội đang mọc lên từng ngày. Nên chăng cần có gấp một hợp đồng tư vấn phối hợp giữa không gian kiến trúc và tượng đài ở những nơi thấy nên có. Và khi cần thiết có thể có những hợp đồng với các nhà điêu khắc nổi tiếng. Vấn đề là ở chỗ các nhà chức trách cần tìm cách bịt “cửa sau”, lo lót giành giật dự án...

Hy vọng sớm đến lúc các bức tượng không bị mẻ và tượng đồng không bị “chảy máu xanh”.

Vương Tâm