Quan hệ thầy thuốc và bệnh nhân - bình đẳng và nhân văn!

Lẽ thường, mỗi khi người bệnh tới bệnh viện để khám bệnh, họ luôn nhìn các thầy thuốc với con mắt kính trọng và nể vì. Nhiều yếu tố để tạo nên thái độ đó. Bước chân vào bệnh viện là vào nơi mà sự sống và cái chết cách nhau chẳng bao xa, nơi mà nỗi đau và niềm hy vọng luôn đan xen, kiến thức y khoa là thứ khá xa lạ với đa số người bệnh…, tất cả đã tạo nên một mối quan hệ phụ thuộc của người bệnh với các thầy thuốc. Mối quan hệ này thay đổi tùy theo từng nền văn hóa, tùy theo từng hoàn cảnh điều kiện cụ thể. Về nguyên tắc, người thầy thuốc khi khám bệnh, điều trị cho bệnh nhân không đại diện cho cá nhân họ mà đại diện cho một ngành khoa học đặc biệt, ngành khoa học nhân văn, bởi liên quan tới tính mạng và sức khỏe của con người.

Nghề y là một nghề đặc biệt. Chỉ riêng điểm tuyển "đầu vào" luôn ở mức cao, năm nay nhiều thí sinh đạt 27,5 điểm vẫn trượt vào Đại học Y khoa Hà Nội, đã cho thấy những đòi hỏi khắt khe của nghề đối với những ai muốn khoác lên mình chiếc áo blu. Không một trường đại học nào mà sinh viên khi nhận bằng tốt nghiệp phải tuyên thệ lời thề đạo đức nghề nghiệp như Trường Y. Chiếc áo blu trắng tinh khẳng định giá trị của một vị trí, vai trò quan trọng, một quyền lực nghề nghiệp, một mặt đem đến cho cán bộ y tế sự tự tin - điều cần thiết trong quan hệ với bệnh nhân, nhưng mặt khác cũng đã có sự lạm dụng ưu thế đó để trục lợi, để kiếm chác, đánh mất lương tâm.

Không thể biết rõ môi trường y khoa với các kiến thức, từ ngữ chuyên môn sâu, nhưng người bệnh cần phải thấy họ được chăm sóc bởi những người tài giỏi nhưng cũng muốn được chia sẻ sự hiểu biết về bệnh tật mà mình đang mang và lo lắng vì nó, hướng điều trị, tiên lượng về kết quả trị bệnh. Song, ở các cơ sở y tế hiện nay, nhất là công lập, điều này là thứ xa xỉ. Tình trạng quá tải bệnh nhân, cơ sở hạ tầng bệnh viện xuống cấp, thầy thuốc phải làm việc quá sức…, đã khiến không ít thầy thuốc chỉ khám bệnh, chẩn đoán, kê đơn như một cái máy. Nếu có nhiều thời gian khám cho mỗi người mà mình cần phải chăm sóc thì những lời nói ân cần và cụ thể, ánh mắt chia sẻ và cảm thông, sẽ có thời gian để tư vấn, nâng cao kiến thức y học cho bệnh nhân. Nhưng nếu mỗi bệnh nhân được khám 15 phút, một ngày mỗi bác sĩ chỉ khám được 32 ca. Trong khi đó, ở không ít bệnh viện, mỗi ngày phải khám 2.000 - 4.000 bệnh nhân, nhiều bệnh viện phải mổ 100-120 ca/ngày mà bệnh viện đó lại đang trong tình trạng thiếu nhân lực trầm trọng thì chuyện lại khác. Theo tính toán, tới năm 2020, dù lượng sinh viên ra trường có gấp hai lần như hiện nay thì vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu về nhân viên y tế. Nhu cầu nhân lực ngành y tăng theo cấp số nhân trong khi khả năng đáp ứng chỉ tăng theo cấp số cộng. Không đủ nhân lực, không đủ hạ tầng cơ sở, trang thiết bị, không được đào tạo về tâm lý... nhưng vẫn phải tiếp nhận nhu cầu khám chữa bệnh quá mức, quá khả năng dẫn đến xung đột giữa thầy thuốc và bệnh nhân ngày càng nhiều, dai dẳng và âm ỉ, khiến cả hai bên cùng chịu nhiều áp lực, thiệt thòi.

Mỗi khi có một hành vi vi phạm y đức, dư luận xã hội lập tức lên án thầy thuốc. Dù đúng là đáng phải phê phán, nhưng phải xét đến áp lực công việc mà không phải ai cũng có khả năng chịu đựng. Ngoài lý do quá tải do sự phát triển của kinh tế - xã hội khiến nhu cầu khám chữa bệnh của người dân luôn tăng, theo tính toán là gấp 1,5 lần so với mức tăng trưởng kinh tế; dân số ngày một đông; mô hình bệnh tật thay đổi từ các bệnh nhiễm trùng, truyền nhiễm là chủ yếu sang các bệnh không lây nhiễm như tim mạch, ung thư, đái tháo đường, số người tham gia bảo hiểm y tế ngày một tăng; còn có những nguyên nhân không phải quá tầm của ngành y. Sinh viên trường y ít được đào tạo về tâm lý, cách giao tiếp ứng xử với người bệnh trong khi trên thực tế, tư vấn cho một nhà khoa học thì phải khác với một nghệ sĩ, phân tích tình trạng bệnh tật cho một bác nông dân cũng phải khác với một công chức. Phác đồ, quy trình chẩn đoán và điều trị cho từng loại bệnh đã được xây dựng nhưng chưa đầy đủ và không có sự kiểm tra việc thực hiện các quy định này, người bệnh cũng không được giải thích đầy đủ về quy trình khám chữa bệnh để cùng kiểm soát. Hệ thống quản lý rủi ro, quản lý an toàn, làm vừa lòng người bệnh... chưa có, trong khi đó, các bác sĩ thường ít nói với người bệnh về các tai biến, nên từ sự đau đớn vì người thân, lại chưa được chuẩn bị tâm lý đầy đủ, khi có sự cố họ đã hành hung thầy thuốc, mà trong không ít trường hợp là đã "lấy oán trả ân". Những vụ bác sĩ bị bạo hành trong hai năm qua như tại Bệnh viện Sản nhi Cà Mau ngày 30-7-2012, Bệnh viện Đa khoa tỉnh Hưng Yên tháng 4 năm 2012, Bệnh viện Đa khoa Năm Căn năm 2011… có thể thấy điều đó. Thêm nữa, với sự "giúp sức" của truyền thông, những vụ việc này nhanh chóng được "nhân bản" cho nhiều người biết, tạo nên dư luận bác sĩ gây ra quá nhiều tai biến. "Y khoa là ngành khoa học không chắc chắn", tai biến là điều khó tránh khỏi, nhưng ngành y tế không quản lý và thống kê được rủi ro cho nên khó "thanh minh", cũng như không thể thuyết phục với xã hội rằng tai biến là quá nhỏ so với những gì đội ngũ thầy thuốc đã làm được cho người bệnh. Trong khi đó, ở các nước, tai biến y khoa luôn được thống kê đầy đủ, ví dụ ở Mỹ là 100 nghìn người chết trong một năm vì lý do này.

Luôn phải đối mặt với những rủi ro nghề nghiệp, nhưng khi xảy ra sự cố thì thường bệnh viện sử dụng cái tình là kêu gọi sự thông cảm của bệnh nhân chứ chưa dùng đến lý. Ở nhiều nước, bên cạnh luật riêng cho người bệnh và cũng có luật hành nghề để bảo vệ quyền lợi chính đáng của thầy thuốc. Nước ta mới có Luật Khám, chữa bệnh, có những điều khoản bảo vệ bệnh nhân nhưng quy định bảo vệ thầy thuốc còn bỏ ngỏ. Vì thế, mỗi khi có sự không hài lòng của người bệnh, vì lo ngại làm tổn hại đến uy tín bệnh viện, làm các bác sĩ chán nản, thiệt hại về kinh tế… các cơ sở y tế thường giải quyết vụ việc bằng "tình" - thông cảm! Cách giải quyết theo "tình" - thông cảm, trớ trêu thay lại khiến mối quan hệ thầy thuốc - bệnh nhân trở thành mối quan hệ mua bán hàng hóa. Dường như, mối quan hệ đặc trưng của nền kinh tế thị trường này đang ngày càng chi phối mối quan hệ vốn tốt đẹp giữa người thầy thuốc với người bệnh. Bệnh nhân là khách hàng, là người bỏ tiền ra mua, là "thượng đế" và luôn luôn có lý. Thầy thuốc là người bán, bán kiến thức, bán kinh nghiệm, bán dịch vụ chăm sóc, chữa trị, dự phòng. Người bán phải đáp ứng mọi yêu cầu của người mua và người mua có đủ thứ quyền, quyền hợp tác, quyền từ chối và cả quyền đưa bác sĩ ra tòa. Theo dòng biến chuyển của cơ chế thị trường, người bệnh từ vai trò "nhờ giúp đỡ" đã chuyển thành hoài nghi, trả giá cho mỗi dịch vụ. Người thầy thuốc lúc này lại trở thành người cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe. Phải chăng chính sự chuyển biến xã hội đã làm cho mối quan hệ giữa bệnh nhân và thầy thuốc không còn được như trước nữa và ngày càng nghiêng về xu thế thương mại hóa?

Nhưng ngay tại những nước có nền kinh tế thị trường phát triển, người bệnh đến cơ sở y tế khám chữa bệnh, cho dù có điều kiện kinh tế tài chính khá giả, họ vẫn cần duy trì và gìn giữ mối quan hệ truyền thống giữa bác sĩ và bệnh nhân mà họ cho là tốt đẹp, họ đều giữ gìn được sự tôn trọng và thái độ ứng xử giữa thầy thuốc và bệnh nhân. Bởi ở đó có luật pháp can thiệp trong mỗi hành vi sai phạm của cả thầy thuốc lẫn bệnh nhân và mối quan hệ giữa bệnh nhân và thầy thuốc là quan hệ bình đẳng.

Đó là sự bình đẳng với đầy đủ lý và tình mà chúng ta cần hướng tới. Bởi vậy, hơn lúc nào hết quyền và trách nhiệm của cả thầy thuốc cũng như bệnh nhân cần phải được xây dựng và cụ thể hóa, tạo một môi trường thuận lợi để ở đó bác sĩ - bệnh nhân có được sự hiểu biết trong tiếp xúc, ứng xử và mọi vấn đề nảy sinh từ mối quan hệ này có cơ sở và điều kiện để thấu lý để đạt tình.