Thôi Hữu: Một nhân cách đặc biệt

Người cán bộ trung kiên, nhiệt huyết

Thôi Hữu, tên thật là Nguyễn Đắc Giới (bí danh là Trần Văn Tấn), sinh năm 1919, ở Hoằng Hóa, Thanh Hóa. Tuổi thanh niên, Thôi Hữu vào Huế học Trường Kỹ nghệ thực hành, ra làm viên chức Nhà đèn và hoạt động cách mạng. Năm 1943, ông được vào Đảng cộng sản Đông Dương, rồi ra Hà Nội hoạt động bí mật. Ông Mười Hương, nguyên Phó Bí thư Thành ủy Hà Nội nhớ lại:“Tôi sống ở trên gác nhà số 6B phố Công sứ Mi - ri- ben… Tại đây, tôi đã gặp và kết bạn với Thôi Hữu và Phạm Triều. Cả hai anh đều tham gia phong trào Thanh niên dân chủ và bãi khóa ở Trường Kỹ nghệ thực hành Huế, cho nên đã bị đuổi học. Thôi Hữu ra Hà Nội làm thợ điện chỉ để dễ tiếp xúc với cách mạng và phục vụ cách mạng… Anh hơn tôi 6 tuổi, đã tốt nghiệp Thành chung, tay nghề thợ điện vững vàng, đã làm thơ và viết văn trên báo Bạn đường từ năm 1941. Thôi Hữu hoạt động trên địa bàn rộng. Khi thì ở ngoại thành Hà Nội, khi thì vọt lên tận Sơn Tây và Việt Trì”.

Từ năm 1941 - 1944, tám Ban Cán sự Đảng Hà Nội bị vỡ. Thôi Hữu cũng bị địch bắt, kết án 5 năm tù và giam trong Hỏa Lò. Ông kiên cường chịu đựng cực hình, tìm cách thoát khỏi nhà ngục ghê rợn ấy, ra ngoại thành ẩn náu rồi tìm cách bắt liên lạc hoạt động lại. Nhà văn Tô Hoài, người nuôi giấu Thôi Hữu trong gia đình mình một tuần, kể: “Sáng hôm ấy, có người đến nhà tôi. Người cũng trạc tôi, da ngăm ngăm, mắt nhìn thăm thẳm, đôi mày rậm đen sẫm. Tôi trông hao hao, chỉ lạ có cái áo dài thâm… vào trong nhà Giới bỏ mũ ra. Đầu Giới trọc lốc như người húi cua. Giới mỉm cười. Vẫn vui như lần gặp trước nhưng lại nói về một chuyện thật nghiêm trọng:

- Tớ mới chui cống Hỏa Lò ra. Cho ở đây vài ngày, để mọc tóc khá một tý. Được không?

Ngày ăn một bữa gạo máy, thứ gạo của Sài Gòn đưa ra, mỗi bữa Thôi Hữu chỉ ăn đúng một bát. Ngoài đường đã có xác người đói, mẹ Tô Hoài chạy chợ cho cả nhà. Ít hôm sau, Mười Hương (bí danh Trang) đến giao bản chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” cho Tô Hoài. Họ đã biết nhau, và Thôi Hữu nhận công tác mới, bổ sung Ban Cán sự Đảng Hà Nội cùng Vũ Oanh. Bí thư Thành ủy Nguyễn Quyết giao một số cơ sở ở Bưởi - Nghĩa Đô cho ông ăn ở, đi lại hoạt động. Ông Nguyễn Quyết kể: “... trong điều kiện địch càn quét Hà Nội khốc liệt như thế, chúng tôi tồn tại và phát triển được chính là do cán bộ phải dựa chắc vào dân, lấy dân làm gốc. Anh Thôi Hữu từ Huế ra nhưng đã làm rất tốt công tác vận động quần chúng, được nhân dân đùm bọc và che chở”.

Sau ngày Nhật đảo chính Pháp, Thành ủy phân công Thôi Hữu phụ trách ngoại thành. Xông xáo, dũng cảm, ông gây dựng cơ sở của Việt Minh tự vệ ngoại thành, từ Nghĩa Đô - Bưởi xuống Dịch Vọng Tiền, Dịch Vọng Hậu, Cổ Nhuế, được nhân dân che chở. Tháng 6-1945, trong cao trào Tiền khởi nghĩa, chính ông trừng trị cai Long, tên tay sai khét tiếng tàn ác ở vùng Bưởi.

Say mê làm thơ, viết báo

Nhà báo Thép Mới, trong bài Thương nhớ Thôi Hữu, viết ngay sau khi ông hi sinh, đăng tạp chí Văn nghệ số 35 năm 1950 đã rất trân trọng: “Thôi Hữu là một nhân cách đặc biệt của làng báo, làng văn trẻ tuổi chúng ta hiện nay… Người cán bộ Thôi Hữu từ lúc giác ngộ đã mang một lòng yêu thơ, yêu viết”.

Ngày ở Huế, Trần Văn Tấn đã có thơ và bài viết đăng báo Bạn đường cùng với Nguyễn Thường Khanh (Trần Mai Ninh), bút danh Thôi Hữu là sau này. Mạch văn bút tạm dừng trong một thời gian ngắn khi ông phải đảm trách nhiệm vụ nặng nề của cách mạng ở Hà Nội để tiến tới khởi nghĩa. Cách mạng thành công, cuộc đời ông gắn bó với báo Cờ giải phóng, Sự thật. Kháng chiến bùng nổ, ông cùng với một số anh em của báo Cứu quốc và Ban Tuyên tuyền Khu XI như Tô Hoài, Lưu Văn Lợi ở lại Mặt trận Hà Nội, làm báo Thủ đô. Phó ban Tuyên truyền khu XI Lưu Văn Lợi nhớ: “Đầu tháng 3-1947, Pháp chiếm thị xã Hà Đông rồi dọc đê sông Hồng đánh xuống Phùng, dọc đê sông Đáy đánh ra Mai Lĩnh. Cơ quan tôi tạm rút về một thôn ở bên kia con đường Gạch đi Hòa Lạc. Dù gặp nhiều khó khăn, chúng tôi cũng cho ra tờ Thủ đô với chiếc máy in nhỏ kiểu Minerve”.

Lên Việt Bắc, Thôi Hữu làm trong ban biên tập báo Vệ quốc quân rồi Sự thật. Hồn thơ tươi trẻ, khỏe khoắn, trong sáng là nét riêng trong mạch thơ ông, đem lại cảm xúc lạc quan, yêu đời, tiếp thêm sức mạnh cho người chiến sĩ. Khác nhiều nhà thơ tiền chiến còn day dứt; với ông, thơ và lý tưởng chiến đấu cho cách mạng là một. Hình ảnh người chiến sĩ trong bài Đi tuần gian khổ mà vẫn đầy chất lãng mạn: “Đêm nay đã sắp sang canh/Có người lính nép trăng xanh đi tuần”. Lên Cấm Sơn, đăng Vệ quốc quân số 21 ngày 15-4-1948, sau đó được in trong “Tập Văn cách mạng và kháng chiến”, Hội Văn nghệ Việt Nam xuất bản năm 1949, là một trong những tác phẩm hay của thơ ca buổi đầu kháng chiến. Vẫn là hơi thơ tự do, khỏe khoắn như thời trai trẻ; hiện thực khắc nghiệt của kháng chiến gian khổ được dựng với những hình ảnh thật trần trụi mà ăm ắp tinh thần chiến đấu: “Cuộc đời gió bụi pha xương máu. Đói rét bao lần xé thịt da/Khuôn mặt đã lên màu bệnh tật/Đâu còn tươi nữa những ngày hoa/Lòng tôi xao xuyến tình thương xót/Muốn viết bài thơ thấm lệ nhòa”. Lên Cấm Sơn của Thôi Hữu và Nhớ máu của Trần Mai Ninh, Đồng chí của Chính Hữu đã tạo nên mảng đặc sắc của thơ kháng chiến ngày ấy. Và tình cảm của ông, của anh bộ đội Cụ Hồ, cũng bình dị, tha thiết như bao người xa vợ, xa người yêu trong chiến tranh, thương “Em lủi thủi quê người/Nhà gianh nghiêng một mái/Đắm trông một phương trời” (Tuổi 26). Say thơ, yêu thơ, Thôi Hữu đã thổi vào hồn thơ cái tình mộc mạc mà sâu lắng.

Ở mảng truyện ký, tùy bút, Thôi Hữu có cái chắc, khỏe, giàu cảm xúc của người lăn lộn và trưởng thành trong thực tiễn cách mạng, khác hẳn lớp văn nghệ sĩ thời tiền chiến, đang hòa nhập thực tế. Cuộc kháng chiến anh dũng của quân dân Thủ đô trong trận Cự Đà ngày 27-3-1947 được Thôi Hữu phản ánh trong truyện ký Đợi giờ chết (NXB Vệ quốc quân 1949). Đó là thiên tuyệt bút duy nhất viết về trận đánh này với những tên tuổi như Trung đội trưởng Nguyễn Văn Sự - “Con hùm xám Cự Đà”, Chính trị viên Tự. Quang Dũng và Thôi Hữu là hai cây bút đã cho hậu thế cảm nhận và hình dung được không khí chiến đấu, sinh hoạt trong những ngày đầu năm 1947 của cán bộ, chiến sĩ Mặt trận Hà Nội khi rút ra khỏi thành phố, nhớ nhà, nhớ phố phường tan hoang lửa cháy đã lao ngay vào trận chiến hay lên đường Tây tiến… Độc giả yêu áng văn đầy hơi thở chiến đấu anh dũng trong “Đợi giờ chết” sau này đã truyền tay nhau và đưa vào lòng Hà Nội tạm chiếm bài “Tù binh trên đường số 4” của ông cùng với “Ký sự Cao Lạng” của Nguyễn Huy Tưởng.

Sống như là viết. Ông mê đi, mê viết; viết để thể hiện những điều cháy bỏng trong lòng, để phụng sự nhân dân lao động, điều ông muốn từ thời trai trẻ. Tác phẩm Thôi Hữu để lại không nhiều, nhưng những gì Lên Cấm Sơn, Đợi giờ chết, Tù binh trên đường số 4 làm nên sẽ còn lại mãi.

Thôi Hữu hi sinh ngày 6-12-1950 trên đường đi chiến dịch Trung Du, trong bộ quân phục bạc màu, như một người chiến sĩ bình thường. Sau gần nửa thế kỷ tìm kiếm, năm 1992, mộ ông được tìm thấy ở xã Vô Tranh (huyện Phú Lương, Thái Nguyên). Mộ ông trên đồi cao với gió ngàn, dưới gốc cây dẻ có tấm bia bằng gỗ ghi tên Tân Sắc...

Phạm Kim Thanh