Tăng giá điện theo cơ chế thị trường: Quan trọng là phải công khai, minh bạch

Ở nước ta, khi chuyển sang kinh tế thị trường, tuy phương pháp định giá điện về cơ bản vẫn như cũ nhưng Nhà nước đã cho tăng dần giá điện lên để phản ánh gần đúng với giá thành và giảm dần gánh nặng bù lỗ của Nhà nước cho ngành điện.

Để đáp ứng nhu cầu phát triển của nền kinh tế, năm 2014 Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) sẽ phải huy động vốn đầu tư 123.654 tỷ đồng (khoảng 6 tỷ USD), tăng 17,3% so với năm 2013. Nhà nước không thể cấp vốn từ ngân sách mà EVN phải "tự vay, tự trả". Muốn vay được vốn, điều kiện tiên quyết là EVN phải bảo đảm có một thể trạng tài chính mà các tổ chức tài chính quốc tế chấp nhận được. Theo một số tổ chức như: Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng Phát triển Châu Á, EVN phải đạt được tỷ lệ đầu tư là 30%, tỷ lệ trả lãi là 2% và mức sinh lợi thấp nhất là 7%. Đây cũng là tiêu chuẩn áp dụng cho các nước đang phát triển. Như vậy, để tồn tại và phát triển, EVN không chỉ phải phấn đấu "giảm lỗ" mà còn phải có lãi ở mức để ngân hàng chấp nhận cho vay. Việc áp dụng "cơ chế tự động điều chỉnh giá điện" đã tạo điều kiện cho ngành điện bù đắp được các chi phí tăng lên đối với những hạng mục nằm ngoài khả năng ngành có thể tự kiểm soát. Hiện nay, giá đầu vào (nhất là than) là một trong những yếu tố ảnh hưởng mạnh nhất tới việc tăng giá điện. Nếu như trước đây, than bán cho điện chỉ bằng 60-70% giá thành sản xuất than thì năm 2013 đã bằng với giá thành, năm 2014 sẽ thực hiện theo giá thị trường. Tập đoàn PVN cũng đang kiến nghị tăng giá khí đốt cho sản xuất điện. Điều đó có nghĩa là EVN sẽ phải mua điện từ các nhà máy nhiệt điện với giá cao hơn năm 2013 (hiện nhiệt điện chiếm 45,9% tổng công suất lắp đặt toàn hệ thống).

Theo các chuyên gia, hệ thống điện hiện có nhiều nguồn từ thủy điện, nhiệt điện (than, dầu khí) tới điện nhập khẩu… Giá thành sản xuất điện hiện chưa được tính toán cụ thể và cân đối bù trừ đối với từng nguồn phát điện trên hệ thống. Vì vậy, muốn minh bạch giá điện, trước tiên phải minh bạch được giá thành sản xuất, giá truyền tải và phân phối điện. Thủ tướng Chính phủ đã ban hành khung giá bán lẻ điện bình quân (chưa gồm VAT) giai đoạn 2013-2015, theo đó giá sàn sẽ là 1.437 đồng, giá trần 1.835 đồng/kWh. Ngày 22-4-2014, Bộ Công thương ra Chỉ thị số 11/CT-BCT về việc tăng cường công khai, minh bạch giá điện theo cơ chế thị trường, gồm giá bán điện và giá truyền tải, báo cáo quyết toán tài chính (có kiểm toán) và kết quả sản xuất, kinh doanh của DN, việc trích lập và sử dụng các quỹ; các khoản đóng góp cho ngân sách nhà nước; các khoản thu nhập và thu nhập bình quân của người lao động; thù lao, tiền thưởng và thu nhập bình quân hàng tháng của năm trước liền kề đối với từng viên chức quản lý DN.

Có một thực tế gây không ít thắc mắc trong dư luận là ở Việt Nam hiện nay, càng sử dụng nhiều điện càng phải trả theo giá cao hơn (đối với điện bán lẻ cho sinh hoạt), khác với các loại hàng hóa khác là càng mua nhiều càng được giảm giá. Nói cách khác, hiện nay khách hàng sử dụng điện sinh hoạt chưa được khuyến khích tiêu thụ nhiều điện năng. Các chuyên gia kinh tế đã lý giải vấn đề này như sau: Kinh nghiệm từ các nước đang phát triển cho thấy, ở thời kỳ đầu, khi thu nhập quốc dân còn thấp, tỷ lệ người nghèo trong xã hội còn cao, nếu đưa giá điện phản ánh đúng cung - cầu của thị trường thì nhóm khách hàng nghèo không chịu được; bởi vậy, phải áp dụng biện pháp bù giá giữa các nhóm khách hàng khi xây dựng cơ cấu biểu giá điện. Nước ta cũng vậy. Trong khi thu nhập của dân cư nói chung còn thấp, việc xây dựng một giá điện cho tất cả khách hàng là vấn đề chưa thể thực hiện được trong ngày một ngày hai. Vì vậy, ngoài việc kiểm soát giá điện, Nhà nước còn xây dựng một biểu giá theo hướng bù giá giữa các nhóm khách hàng. Mặc dù điều này về lâu dài là không có lợi, do nó làm sai lệch tín hiệu thị trường, nhưng lại là biện pháp cần thiết trong giai đoạn hiện nay. Nghiên cứu biểu giá điện hiện hành, có thể thấy giá bán lẻ điện sinh hoạt ở nông thôn thấp hơn so với các mức giá bán lẻ điện sinh hoạt tại thành thị. Như vậy đã có sự bù giá từ các nhóm khách hàng có thu nhập bình quân cao hơn vùng nông thôn. Ngay ở khu vực thành thị, việc chia ra các bậc thang giá cũng nhằm bảo đảm đáp ứng nhu cầu sử dụng điện tối thiểu cho những người có thu nhập thấp ở khu vực thành thị. Điều này thể hiện tính ưu việt trong chính sách của Nhà nước ta, chứng tỏ sự can thiệp của Nhà nước vào thị trường theo định hướng XHCN.

Tuy nhiên những vấn đề trên, khách hàng của ngành điện không thể chỉ được biết trên lý thuyết, mà cần tường tận cụ thể là như thế nào, mức độ bù giá giữa các nhóm khách hàng là bao nhiêu…? Đó cũng là những vấn đề cần công khai, minh bạch và hy vọng Chỉ thị 11/CT-BCT sẽ là giải pháp trả lời thỏa đáng những câu hỏi mà dư luận đặt ra.