Làng Vệ Hồ

Vệ Hồ là một làng nhỏ (năm 1926 chỉ có 353 nhân khẩu), đầu thế kỷ XIX là một thôn nằm trong sở Xuân Tảo (một đồn điền của nhà nước phong kiến) thuộc tổng Minh Cảo, huyện Từ Liêm, phủ Quốc Oai, trấn Sơn Tây (từ năm 1831 thuộc phủ Hoài Đức, tỉnh Hà Nội. Năm 1915, làng được cắt về huyện Hoàn Long, tỉnh Hà Đông (năm 1942 đổi gọi là Đại lý đặc biệt Hà Nội).

Trong kháng chiến chống Pháp, làng nhập với các làng Xuân Tảo sở, Quán La sở, Quán La thành xã Xuân La, lúc đầu thuộc quận Lãng Bạc, sau thuộc huyện Ngoại thành. Hòa bình lập lại, xã Xuân La thuộc quận V của ngoại thành Hà Nội, từ năm 1961 thuộc huyện Từ Liêm và từ cuối năm 1996, xã Xuân La chuyển thành một phường thuộc quận Tây Hồ.

Làng nằm ven Hồ Tây (tên “Vệ Hồ” xuất phát từ đặc điểm này). Xưa kia, ngoài làm ruộng, dân làng còn sống bằng nghề đánh cá và đặc biệt là đánh bắt chim trên Hồ Tây.

Làng Vệ Hồ trước đây có đình và chùa chung với Xuân Tảo sở. Đình đã bị thực dân Pháp đốt phá, chỉ còn ngôi chùa Vạn Niên. Chùa có quy mô nhỏ, song nằm ven hồ nên có không gian thoáng đãng, dễ thu hút sự chú ý của du khách. Đây là ngôi chùa gắn với thời Lý từ buổi đầu định đô ở Thăng Long. Tục truyền, lúc đầu chùa có tên là “Vạn Tuế”, có quy mô nhỏ, do Hữu Nhai Tăng thống được Vua Lý Thái Tổ cho phép lập vào năm Giáp Dần niên hiệu Thuận Thiên (1014). Sau đó, chùa được mở rộng, không kém bất kỳ ngôi chùa nào ở Thăng Long và quanh vùng thời bấy giờ, trở thành một trung tâm đào tạo tăng sư, nơi trụ trì của nhiều vị cao tăng có tiếng. Trong số họ có Tăng sư Thảo Đường, là vị cao tăng từ nước Tống theo sư phụ sang Việt Nam, vào cả nước Chiêm Thành truyền giáo, rồi bị Lý Thánh Tông bắt và giải về Bắc. Thánh Tông thấy ông có tài nên đã phong ông làm Quốc sư, cho trụ trì ở chùa Khai Quốc (hay chùa Trấn Quốc ở phường Yên Phụ), sau chuyển ra chùa Vạn Niên, lập ra Thiền phái Thảo Đường, kết hợp giữa ba phái : Thiền tông - Tịnh tông và Mật tông. Thiền phái đã được các vua Lý từ Thánh Tông đến Cao Tông ủng hộ.

Hiện tại, chùa Vạn Niên nằm khiêm tốn trên đường Lạc Long Quân, quy mô nhỏ, nép mình dưới những rặng cây cổ thụ um tùm, nên có thể coi đây là chốn tùng lâm. Chùa có kết cấu chữ “Đinh” hay (chuôi vồ). Gồm 5 gian bái đường và ba gian thượng điện. Hệ thống tượng Phật trong chùa không có gì đặc biệt. Chùa đã được xếp hạng Di tích Lịch sử văn hóa năm 1996.

Đầu những năm 20 của thế kỷ XX, trên đất làng Vệ Hồ, tên Toàn quyền Đông Dương Pát - xi - ki - ê đã cho xây một nơi nghỉ mát, tắm vào mùa hè cho các quan cai trị cao cấp người Pháp. Đến năm 1935, khu “nhà tắm Pát - xi - ki - ê” này chuyển cho Tổng đốc Hà Đông Hoàng Trọng Phu, để quan lại Nam triều đến nghỉ.

Làng Vệ Hồ xưa kia có tục bơi chải trên Hồ Tây, trước cửa chùa, vào ngày mồng 3 tháng Ba (âm lịch). Mỗi thuyền chỉ có 2 người bơi. Làng còn có tục thổi cơm thi vào ngày mồng 10 tháng Mười (âm lịch).

TS Bùi Xuân Đính